Jezioro Zegrzyńskie

Jezioro Zegrzyńskie jest sztucznym obiektem wodnym, który powstał w nie odległej przeszłości. Prace nad budową trwały na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX wieku.

Wszystko zaczęło się od pomysłu zbudowanie stopnia wodnego w Dębem, w celu pozyskiwania energii elektrycznej dla okolicznych mieszkańców. Był to też czas, kiedy Warszawa podnosiła się z ruin po II Wojnie Światowej i potrzebowała materiału do odbudowy stolicy. Kruszywo znajdowało się w żwirowni w Gnojnie, a najlepszą drogą do przetransportowania go do Warszawy była budowa drogi wodnej. Łącznikiem stał się Kanał Żerański.

Jezioro miało stać się atrakcyjnym miejscem dla miłośników rybołówstwa oraz osób, które lubią aktywnie spędzać czas, jak również dla tych, którzy szukali miejsca do wypoczynku nad wodą. Planowano, że wolny czas będą nad jeziorem spędzać Warszawiacy, jak i okoliczni mieszkańcy.

Argumentem przemawiającym za budową zbiornika było to, że miał on pełnić funkcję przeciwpowodziową.

Inwestycja budowy stopnia wodnego w Dębem była największą, jaką wykonano
w powojennej Polsce, co więcej była to pierwsza budowa tego rodzaju, która została zrealizowana na rzece nizinnej.

Bezpośrednie połączenie Bugu z Narwią i Wisłą sprawiło, że powstała droga wodna łącząca Europę Wschodnią z Europą Zachodnią. Szlak ten nazwano Trasą Przyjaźni.
Z kolei, wybudowanie Kanału Żerańskiego oraz śluzy łączącej Kanał z Wisłą przyczyniło się do powstania Warszawskiego Węzła Wodnego. Tym samym zbudowano drogę łączącą jeziora mazurskie ze zlewniami Narwi, Bugu i Wisły.

13 lutego 1951 roku ustalono ogólną lokalizację jeziora. Miejsce powstania stopnia wodnego w Dębem zatwierdzono 20 września 1955 roku. Całą dokumentację budowy  powierzono firmie „Hydroprojekt”. Wykonanie robót budowlanych przypadło Warszawskiemu Przedsiębiorstwu Budownictwa Lądowego i Wodno-Inżynieryjnego.

Prace nad budową zbiornika oraz stopnia wodnego zostały zainicjowane 13 grudnia 1957 roku. Jednakże, od początku inwestycja borykała się z przeciwnościami natury. Dwie powodzie spowodowały opóźnienia w realizacji projektu. Roboty budowlane wykonywano w większości na terenie gminy Nieporęt. W miejscu, gdzie planowano budowę zbiornika znajdowały się łąki i pastwiska, torfowiska i pola uprawne, nieużytki zakrzewione, jak również dawne koryta rzek. Niegdyś znajdowały się tu dwa jeziora: Ostrowite i Białobrzeskie. Z uprawy roli na planowanych do zalania terenów utrzymywała się większość okolicznych mieszkańców, było to ich główne źródło zarobku. Z literatury można wywnioskować, że prace przy budowie zapory w Dębem, jak i całego zbiornika prowadzono szybko i niedbale, przez co wywoływały one mnóstwo negatywnych emocji wśród okolicznej społeczności. Świadczy o tym relacja jednego ze świadków zdarzenia, mieszkańca Nieporętu:

„Wybudowali w Dębem korak czyli tamę, usypali wały i napuścili wody. Jak to w PRL-u, śpieszyli się terminem. Pod wodą zostały resztki domów, płoty, kikuty drzew, a przede wszystkim wierzchnia warstwa gleby. Po prostu zalali łąki, ledwo co krowy z nich spędzono. Ludzie pomstowali, odwoływali się, ale prawo własności miano za nic. Mikołaj Kos położył się pod spychacz, na kilka dni zabrała go milicja. Teść miał 15 ha, 5 poszło pod zalew; pięć pod rurociąg – opowiada wójt Smoczyński. Żyliśmy z tych łąk – opowiada jego teściowa, nawozów nie potrzebowały. Nakaz przyszedł w czasie sianokosów – robota w polu a tu woda bije. Po tygodniu naszła. Przyjechali urzędnicy. Chłopi ich chwycili i chcieli potopić. Dali po 25 groszy za metr – na sznurek, żeby się powiesić. Mieszkańców z zalanych terenów przenieśli pod „dachówkę”, „MDM” mówimy na to.”

Właściciele zalanych obszarów dostali w zamian ziemie znajdujące się na wschód od Kanału Żerańskiego, jednakże by móc je uprawiać, na początku musieli teren poddać melioracji, co było bardzo trudnym zadaniem, gdyż ziemia była ciężka.

Prace przy budowie zbiornika prowadzono w wielkim pośpiechu i bez należytej staranności, ponieważ z zakończeniem inwestycji chciano zdążyć na dzień 22 lipca 1963 roku, a opóźnienia wywołane powodziami przyczyniły się do tego, że dopiero 9 kwietnia 1963 roku napełniono zbiornik, tak by uzyskać pełne piętrzenie. Pośpieszne działania spowodowały, że pod wodą znalazły się niewykarczowane drzewa, ruiny domów, których nie udało się rozebrać przed napełnianiem jeziora. Wyścig z czasem i niedbalstwo doprowadziło do tego, że w studniach okolicznych mieszkańców, których wcześniej nie zabezpieczono, woda została zanieczyszczona.

Wykonawcy projektu ukończyli prace w ustalonym terminie i uroczyste otwarcie Jeziora Zegrzyńskiego odbyło się 22 lipca 1963 roku. Powstanie zbiornika przyczyniło się do zmiany kierunku rozwoju gospodarczego regionu, rozwoju infrastruktury turystycznej oraz powstawania nowych miejsc pracy dla okolicznych mieszkańców.

Literatura:

• Bławdziwicz W., 2000, Dzieje Nieporętu 1387-1989, Wydawnictwo AMP, Warszawa
• Warowna M., 2013, Zmiany zagospodarowania Jeziora Zegrzyńskiego, Praca licencjacka, WGSR UW, Warszawa
• Warowna M., 2015, Stan czystości Jeziora Zegrzyńskiego, Praca magisterska, WGSR UW, Warszawa